Terapie personalizowane, opierając się na do­borze metod leczenia z uwzględnieniem in­dywidualnych cech pacjenta, mają na celu optymalizację całego procesu terapeutycz­nego. Indywidualne podejście do leczenia pacjenta minimalizuje ryzyko niepowodze­nia czy wystąpienia działań niepożądanych, wpływając tym samym na wzrost efektyw­ności terapii zarówno pod względem klinicz­nym, jak i ekonomicznym.

Medycyna personalizowana jest nowym podejściem zarówno do diagnostyki, jak i procesu leczenia pacjenta. Jej zasadni­czym celem jest poprawa jakości leczenia pacjentów, biorąc pod uwagę czynniki indywidualne i specyfikę przebiegu cho­roby u danego pacjenta. Terapia personalizowana obejmo­wać może takie schorzenia jak nowotwory, cukrzycę, choro­by serca, choroby neurodegeneracyjne czy choroby rzadkie¹. Choć terapie personalizowane najszerzej stosowane są w Sta­nach Zjednoczonych i niektórych krajach Europy Zachodniej, w Polsce również rośnie świadomość korzyści wynikających z indywidualnego podejścia do pacjenta

Medycyna personalizowana – definicja i zastoso­wanie

Zgodnie z definicją Amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków (ang. Food and Drug Administration, FDA), medy­cyna personalizowana (PM, ang. personalized medicine) jest leczeniem dopasowanym do indywidualnej charakterystyki pacjenta, jego potrzeb i preferencji2. W szerszym znaczeniu, medycyna personalizowana (stratyfikowana, ang. stratified medicine) polega na kategoryzacji pacjentów według ryzyka rozwoju określonej choroby lub poziomu odpowiedzi pacjen­ta na konkretne leczenie za pomocą odpowiednich markerów diagnostycznych^3,4. W ramach wielu jednostek chorobowych

obserwowana jest różna odpowiedź pacjen­tów na zastosowanie tego samego leczenia. Sytuacja ta, wraz z rozwojem odpowiednich technologii dała podstawę do opracowywa­nia terapii dostosowanych do profilu cho­roby pacjenta. Medycyna personalizowana stosowana jest szczególnie często w onko­logii gdzie obejmuje stosowanie testów ge­netycznych, które umożliwiają przewidzenie ryzyka konkretnego nowotworu u pacjen­tów oraz ocenę polimorfizmu kluczowych enzymów odpowiedzialnych za metabolizo­wanie leków⁵. Medycyna personalizowana jest interdyscyplinarną, stale rozwijającą się dziedziną opieki medycznej. Do jej głów­nych celów zaliczyć należy poprawę sku­teczności, efektywności, bezpieczeństwa i kosztów terapii, a także przewidywanie występowania chorób u konkretnych osób oraz ich zapobieganie⁶.

Diagnostyka i leczenie pacjenta w medycynie personalizowanej

Dzięki metodom genetycznej oceny pa­cjenta medycyna spersonalizowana umoż­liwia opracowanie indywidualnego planu terapeutycznego dla konkretnego pacjenta. W terapii personalizowanej wykorzystywa­ne są nowoczesne metody diagnostyczne takie jak mikromacierze DNA czy Real Time PCR, co pozwala stworzyć molekularny profil pacjenta. Możliwość prześledze­nia ułożenia genów, a jednocześnie dostęp do informacji na temat ekspresji genów umożliwia lekarzom dobranie odpo­wiedniego leczenia i dopasowanie go do indywidualnego pa­cjenta¹, co znacząco wpływa na efektywność terapii i minima­lizację działań niepożądanych.

Dane dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności leków powią­zane z wiedzą o indywidualnej uwarunkowanej genetycznie reakcji pacjenta na dany lek są czynnikami wpływającymi na sukces terapeutyczny. Pacjenci charakteryzujący się spowol­nionym metabolizmem leków mają tendencję do nadmier­nej kumulacji substancji leczniczej w organizmie, co skutkuje przekroczeniem stężenia terapeutycznego i odwrotnie – u pacjentów z nasilonym metabolizmem obserwowany może być brak oczekiwanego efektu wynikającego z zastosowania danego leku. Należy przy tym zwrócić uwagę, iż indywidualne różnice w odpowiedzi na leczenie zależeć mogą również od miejsca działania substancji (receptorów, transporterów oraz białek biorących udział w procesie transmisji sygnału w ko­mórce), co także może być warunkowane genetycznie⁷.

Z uwagi na fakt, iż większość cech farmakogenetycznych ma charakter wielogenowy, ważna jest identyfikacja jak najwięk­szej liczby genów i polimorfizmów, które mogą warunkować indywidualne odpowiedzi organizmu na leczenie (zarówno odpowiedź na lek jak i możliwość występowania niepożą­danych reakcji związanych z zastosowaniem leku)⁷. Jedną z najpopularniejszych baz danych zawierających informacje o polimorfizmach i mutacjach ludzkich genów jest Pharma­cogentics and Pharmacogenomics Knowledge Base (Phar­mGKB)⁸.

Diagnostyka molekularna pozwala dodatkowo oceniać spo­sób metabolizowania leku u danego pacjenta i tym samym optymalizować jego dawki, co jest głównym czynnikiem de­terminującym efektywność terapeutyczną. Międzyosobnicze różnice w farmakoterapii zauważalne są m.in. u osób miesz­kających w różnych szerokościach geograficznych. Przykła­dowo, Afroamerykanie znacznie gorzej reagują na terapię β-adrenolitykami i inhibitorami konwertazy angiotensyny w przypadku niewydolności serca, a także wykazują mniejszy spadek ciśnienia tętniczego w leczeniu nadciśnienia lekami blokującymi układ renina-angiotensyna w porównaniu z oso­bami rasy białej. Doświadczenia te spowodowały, że aspekt etnofarmakologiczny jest szczególnie istotny w rozwoju me­dycyny personalizowanej. Stosowanie indywidualnego po­dejścia do pacjenta wpływa na zmiany wprowadzane przez lekarzy w zlecanych produktach leczniczych (nawet w odnie­sieniu do połowy pacjentów)¹.

Medycyna personalizowana ułatwia wcześniejsze wykrycie choroby, a mapowanie genetyczne pozwala na wskazanie predyspozycji zachorowania na określone choroby zanim pa­cjent zacznie odczuwać pierwsze dolegliwości. Dzięki temu, już na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej możliwe jest zaplanowanie odpowiednich działań profilaktycznych, uwrażliwienie lekarza i edukacja pacjenta w zakresie poja­wiających się symptomów danej choroby, co daje możliwość szybkiej interwencji terapeutycznej, a tym samym zapobie­gnięcie wielu negatywnym następstwom choroby, które czę­sto są konsekwencją jej długotrwałego rozwoju. Znaczenie czynników genetycznych ma szczególne znaczenie w etiopa­togenezie schizofrenii, depresji, astmy, choroby Alzheimera, nadciśnienia tętniczego, osteoporozie czy cukrzycy, gdzie jed­nocześnie wśród pacjentów odnotowywana jest często niska skuteczność leczenia⁷.

W przypadku rozwoju choroby medycyna personalizowana umożliwia jak najpełniejsze dostosowanie leków do profilu pacjenta, dzięki czemu możliwe jest uniknięcie stosowania różnych leków o niskiej efektywności względem danego pa­cjenta, co często wiąże się z wieloma skutkami ubocznymi. Dodatkowo, znajomość profilu genetycznego pacjenta po­zwala wskazać, które z leków wpłynąć mogą na występo­wanie działań niepożądanych, co ma szczególne znaczenie wobec danych wskazujących, że nawet połowa pacjentów otrzymuje niewłaściwe leczenie^{7, 9}, czego wyrazem może być duża liczba działań niepożądanych i związane z nimi zgony pacjentów, szacowane w Stanach Zjednoczonych na 100 tys. rocznie. Należy zwrócić również uwagę na dodatkowe kosz­ty leczenia ponoszone w związku z doborem niewłaściwej terapii, oceniane w Stanach Zjednoczonych na 100 mld USD rocznie¹⁰.

Terapie ukierunkowane molekularnie czy immunoterapia nie są jednak skuteczne u wszystkich chorych. Dodatkowo, nie gwarantują one długotrwałego efektu leczenia, bowiem na­wet po kilku miesiącach od ich stosowania u pacjenta może pojawić się oporność na te leki. Tym samym, u części chorych mimo dostępności terapii molekularnej stosowane powin­no być standardowe leczenie, które może przynieść większe efekty kliniczne i pociągać za sobą niższe koszty leczenia.

Autor:
dr n. o zdr. Urszula Religioni,
Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie,
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
Zakład Analiz Ekonomicznych i Systemowych,
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny

Artykuł pochodzi z 47 numeru kwartalnika „Farmakoekonomika Szpitalna”

Źródła:

• • Stawarczyk M., Medycyna spersonalizowana, „Aptekarz Polski” 2017; 125 (103e): 21–28.
  • U.S. Food and Drug Administration, Paving the Way for Personali­zed Medicine, October 2013; 5.
  • Gaciong Z., Jassem J., Kowalik A., Krajewski-Siuda K. i in., „Medycy­na Personalizowana”, Instytut Ochrony Zdrowia, Warszawa 2016; 97–98.
  • Butts C., Kamel-Reid S., Batist G., Chia S. i in., Benefits, issues, and recommendations for personalized medicine in oncology in Ca­nada, Curr Oncol 2013; 20: 475–483.
  • The Academy of Medical Sciences, Realising the potential of stra­tified medicine, July 2013; 5.
  • Chmara E., Medycyna spersonalizowana, „Farmacja Współczesna” 2011; 4: 133–135.
  • Nowakowska E., Metelska J., Matschay A. i in., Czy warto inwesto­wać w medycynę personalizowaną?, „Biotechnologia” 2009; 5: 50–56.
  • Pharmacogentics and Pharmacogenomics Knowledge Base, dostępny w Internecie: <https://www.pharmgkb.org/>, dostęp 12.03.2019 r.
  • Gaciong Z., Jassem J., Kowalik A., Krajewski-Siuda K. i in., „Medy­cyna Personalizowana”, Instytut Ochrony Zdrowia, Warszawa 2016; (14): 19.
  • Ingelman-Sundberg M., Pharmacogenetics: an opportunity for a safer and more efficient pharmacotherapy, J Intern Med. 2001; 250 (3): 186–200.
  • Personalized Medicine Coalition, More than 20 Percent of FDA’s 2014 Novel New Drugs Are Personalized Medicines, press release, 28 January 2015.
  • Polska Koalicja Medycyny Personalizowanej, dostępny w Interne­cie: <http://pkmp.org.pl/>, 02.03.2019 r.
  • Wysocki P. J, Handschuh P., Mackiewicz A., Medycyna personalizo­wana z perspektywy onkologa, „Biotechnologia” 2009; 5: 18–26.
  • European Commision, European Perspectives in Personalised Medicine, May 2011.
  • European Commission, Use of „-omics” technologies in the deve­lopment of personalised medicine, Brussels 2013.
  • Hamburg M.A., Collins F.S., The path to Personalized Medicine, N Engl J Med 2010; 10: 1–4.
  • Spear B.B., Heath-Chiozzi M., Huff J., Clinical application of phar­macogenetics, Trends Mol Med 2001; 7: 201–204.
  • Tufts Center for the Study of Drug Development, Personalized Me­dicine Gains Traction but Still Faces Multiple Challenges, Impact Report, May/June 2015, Volume 17, Number 3.
  • Ginsburg G.S., McCarthy J.J., Personalized medicine: revolutioni­zing drug Discovery and patient care, Trends in Biotechnology 2001; 19: 491–496.
  • Pasowicz M., Medycyna nowej generacji [w:] Zdrowie i medycyna – wyzwania przyszłości. Pasowicz M (red.). Kraków: Oficyna Wydaw­nicza AFM, Kraków 2013; 85–95.