Farmacja kliniczna – frazes, o którym większość farmaceutów niejednokrotnie słyszała podczas swojej pracy zawodowej, a także obiecująca ścieżka zawodowa, będąca alternatywa dla standardowego aptekarstwa. O potrzebie obecności i kształceniu farmaceutów klinicznych w Polsce, Polskim Towarzystwie Farmacji Klinicznej oraz o planach na najbliższe 5 lat swojej kadencji opowiada konsultant krajowy w dziedzinie farmacji klinicznej, prof. dr hab. n. farm. Anna Wiela-Hojeńska, Kierownik Katedry i Zakładu Farmacji Klinicznej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu.

Pani Profesor, 1.01.2020 r. została Pani powołana na stanowisko konsultanta krajowego w dziedzinie farmacji klinicznej. Do tej pory w Polsce farmacja kliniczna zajmował się konsultant ds. farmacji szpitalnej. Jak zdaniem Pani Profesor rozdzielenie tych dwóch stanowisk wpłynie na rozwój farmacji klinicznej w naszym kraju?

Uważam, że rozdzielenie tych stanowisk było konieczne i niewątpliwie przyspieszy rozwój farmacji klinicznej w Polsce. Podział ten pozwoli dostrzec różnice między farmacja szpitalna i kliniczna. Zwiększy również liczbę farmaceutów zainteresowanych podjęciem specjalizacji w tej dziedzinie, co w następstwie zaskutkuje wysoko wyspecjalizowanym personelem, przygotowanym do sprawowania opieki oraz świadczeniem usług farmaceutycznych ukierunkowanych na indywidualnego pacjenta.

Celem wspomnianych usług jest głównie  optymalizacja leczenia farmakologicznego poprzez nadzór nad racjonalnym stosowaniem leków, sprawowanie kontroli nad bezpieczeństwem farmakoterapii, zapobieganie problemom lekowym oraz narastającej polipragmazji, jak również przeciwdziałanie zjawisku non-compliance (nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych). Umożliwią one również wykorzystanie w pełni zasobów specjalistycznej wiedzy farmaceutów pracujących w szpitalach, aptekach, domach opieki czy hospicjach.

Farmaceuci zostaną zidentyfikowani jako osoby uprawnione i kompetentne do bezpośredniego nadzoru nad farmakoterapia i prowadzenia działań prozdrowotnych. Zwiększy się świadomość lekarzy, pielęgniarek oraz innych pracowników ochrony zdrowia w zakresie tej dziedziny farmacji oraz zalet współpracy z farmaceuta klinicznym, a to jeszcze nie wszystko. Dyrektorom różnych jednostek ochrony zdrowia i placówkom pomocy społecznej zostaną przybliżone korzyści z zatrudnienia farmaceutów klinicznych. Ma to na celu sprostanie wymogom ekonomicznym i standardom współczesnej farmakoterapii stanowiącej złożone interdyscyplinarne postepowanie lecznicze, które narażone jest na występowanie niepożądanych działań leków, w tym groźnych dla zdrowia i życia pacjentów interakcji, za występowanie których odpowiedzialnych jest wiele zróżnicowanych czynników.

Jakie są plany, cele i wyzwania Pani Profesor związane z objęciem stanowiska konsultanta krajowego w dziedzinie farmacji klinicznej na najbliższe 5 lat kadencji?

Aby odpowiedzieć na to pytanie cofne się wiele lat wstecz, do początków farmacji klinicznej. Pionierami idei włączania farmaceutów do opieki nad chorym, przejmowania przez nich współodpowiedzialności za terapie pacjenta, tworzenia wytycznych w tym zakresie były Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i Wielka Brytania. Amerykańskie Kolegium Farmacji Klinicznej, ACCP (ang. American College of Clinical Pharmacy), szczegółowo sprecyzowało standardy aktywności zawodowej farmaceutów klinicznych w zakresie kwalifikacji.

Są to m.in.: znajomości medycznej terminologii, wiedzy dotyczącej patofizjologii chorób, monitorowania procesu terapii, właściwości leków, umiejętności planowania leczenia, zdolności oceny i interpretacji badan laboratoryjnych, jak również prowadzenia procesu opieki nad pacjentem, dokumentacji medycznej, współpracy z innymi pracownikami służby zdrowia, rozwoju kompetencji zawodowych, uwzględniając nawet zagadnienia dot. etyki, badan i stypendiów naukowych. Specjaliści ACCP wskazali też konieczność stopniowego budowania kompetencji farmaceutów klinicznych, począwszy od studentów i rezydentów. Tylko w ten sposób można stworzyć zintegrowany proces opieki nad pacjentem. Natomiast Australijskie Towarzystwo Farmaceutyczne, PSA (ang. Pharmaceutical Society of Australia) wydało szczegółowe wytyczne dla farmaceutów przeprowadzających interwencje kliniczne.

Rekomendacje dotyczące zadań stawianych przed farmaceutami klinicznymi zostały sformułowane przez większość krajów europejskich. Uważam, ze bazując na tych wzorcach, powinniśmy wypracować własne wytyczne, uwzgledniające specyfikę naszej służby zdrowia. Planów zatem jest wiele, dotyczą one zarówno kształcenia, praktyki zawodowej oraz kreowania nowej wiedzy, która wpływa na poprawę zdrowia i jakość życia indywidualnych pacjentów. Chciałabym, aby obecność farmaceutów klinicznych na oddziałach szpitalnych nie była postrzegana jako zjawisko kuriozalne czy fanaberia, ale realna potrzeba, mająca usankcjonowanie prawne.

W szpitalach musza być tworzone zespoły farmacji klinicznej, w ramach których nie będzie zatrudniany jeden specjalista. Niestety, ciągle brak jest stosownych umocowań prawnych do pełnego funkcjonowania farmacji klinicznej w Polsce. 21.01.2020 r. Rada Ministrów przyjęła długo oczekiwany przez środowisko farmaceutyczne projekt ustawy o zawodzie farmaceuty. Dotyczy on kompleksowego uregulowania zasad wykonywania zawodu farmaceuty w ramach jednego aktu normatywnego przez doregulowanie wykonywania zawodu przez farmaceutów, ze szczególnym uwzględnieniem rozszerzenia zakresu świadczeń udzielanych przez farmaceutów w taki sposób, aby mogli brać oni aktywny i znaczący udział w działaniach związanych z profilaktyka, promocja zdrowia i farmakoterapia.

Dokument ten wprowadza nowa usługę farmaceutyczna usługę farmacji klinicznej, jako działanie na rzecz zwiększenia skuteczności, bezpieczeństwa i zasadności, w tym ekonomicznej, a także użycia produktów leczniczych oraz wsparcia lekarza prowadzącego leczenie w kształtowaniu planu lekowego dla danego pacjenta. 3.02.2020 r. projekt wpłynął do Sejmu, a 12.02.2020 r. został skierowany do I czytania w Komisji Zdrowia. Czekamy (nie)cierpliwie! Pamiętajmy, ze narzędziem farmacji klinicznej, elementem nierozerwalnie z nią związanym, jest opieka farmaceutyczna, która została ujęta także w zapisach wspomnianego aktu prawnego.

We wspomnianym dokumencie, opieka farmaceutyczna powinna zostać zdefiniowana jako świadczenie zdrowotne, co pozwoli aptekom na prowadzenie w ramach swoich usług m.in. przeglądów lekowych. Moim marzeniem jest też rozwój edukacji nieprofesjonalnej na uczelniach medycznych. Jestem przekonana, ze realizacja planów, zamierzeń i wyzwań będzie możliwa dzięki współpracy z osobami już zaangażowanymi w rozwój farmacji klinicznej w naszym kraju, podejmującymi liczne wyzwania w tym zakresie, ale także w kooperacji z Panią Elżbietą Piotrowską-Rutkowską – Prezes Naczelnej Izby Aptekarskiej, Panią dr Krystyna Chmal-Jagiełło – konsultantem krajowym w dziedzinie farmacji szpitalnej, Panią dr hab. Agnieszka Skowron – przewodniczącą Ogólnopolskiej Sekcji Opieki Farmaceutycznej w Polskim Towarzystwie Farmaceutycznym i Panem prof. dr. hab. Bogusławem Okopieniem – konsultantem krajowym w dziedzinie farmakologii klinicznej.

Nie można pominąć podstawowych zadań konsultanta krajowego określonych zapisami Ustawy o konsultantach w ochronie zdrowia, które obejmują m.in. zadania opiniodawcze, doradcze i kontrolne dla organów administracji rządowej, prowadzenie nadzoru nad strona merytoryczna doskonalenia zawodowego i szkolenia specjalizacyjnego, sporządzanie opinii dotyczącej oceny zasobów oraz potrzeb kadrowych czy wydawanie opinii i doradztwo w zakresie zadań realizowanych przez Centrum Egzaminów Medycznych i Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, dotyczących nie tylko farmacji klinicznej ale także farmakologii, ze względu na brak konsultanta krajowego w tej dziedzinie.

Pani Profesor jest również Prezesem Zarządu Polskiego Towarzystwa Farmacji Klinicznej. Jaki jest obszar i założenia działalności nowoutworzonego stowarzyszenia?

Skuteczna, bezpieczna i racjonalna farmakoterapia jest jednym z fundamentów efektywnego systemu ochrony zdrowia, który nie może sprawnie funkcjonować bez pełnego zaangażowania farmaceutów w proces optymalizacji terapii. Jednym z priorytetów działalności Towarzystwa będzie pomoc farmaceutom w wykorzystaniu ich wiedzy i kompetencji w tym zakresie. Zainteresowanie farmacja kliniczna w Polsce rośnie z roku na rok, a próby realizacji zadań farmaceuty klinicznego w codziennej pracy, w których również uczestniczymy, podejmowane są w różnych ośrodkach. Pragniemy, aby wszyscy zainteresowani rozwojem farmacji klinicznej stanowili zintegrowana grupę zawodowa.

Włączenie się w działalność Towarzystwa jest bez wątpienia istotnym krokiem w tym kierunku. Cele Polskiego Towarzystwa Farmacji Klinicznej (PTFK), zgodnie ze statutem, obejmują m.in.: upowszechnianie i promocje zagadnień farmacji klinicznej na poziomie krajowym, zarówno w szkoleniu przed-, jak i podyplomowym farmaceutów, działania na rzecz zwiększenia skuteczności i bezpieczeństwa leczenia farmakologicznego, poprawy jakości życia pacjentów oraz racjonalizacji kosztów terapii, a także rozwijanie współpracy interdyscyplinarnej. Będziemy także podejmować aktywność naukowa, realizować współprace z naukowymi towarzystwami krajowymi i zagranicznymi o profilu związanym z farmacja kliniczna i medycyna, z przemysłem farmaceutycznym, a ponadto organizacjami rządowymi, społecznymi oraz zawodowymi.

W przyszłości naszym zamiarem jest utworzenie funduszu stypendialnego dla młodych pracowników naukowych z dziedziny farmacji klinicznej i studentów farmacji zainteresowanych ta dziedzina. Wymienione cele będą realizowane poprzez np. organizowanie kursów naukowo-szkoleniowych, konferencji, sympozjów, kongresów obejmujących zagadnienia farmacji klinicznej, udziału w opracowaniu i aktualizacji programów nauczania farmacji klinicznej w kształceniu przed- i podyplomowym farmaceutów. Jednak przede wszystkim chcemy partycypować w opracowaniu i wdrażaniu standardów farmacji klinicznej.

Członkami Towarzystwa mogą być nie tylko farmaceuci i studenci farmacji, ale również absolwenci i studenci innych kierunków uczelni medycznych szczególnie zainteresowani farmacja kliniczna. Zostały podjęte już konkretne działania m.in. podpisano porozumienie o współpracy między Polskim Towarzystwem Farmacji Klinicznej a Medicines Optimisation Innovation Centre z Irlandii Północnej. W grudniu przewidziana jest organizacja 3. edycji konferencji „Farmaceuta na oddziale szpitalnym”, a do druku wysłano artykuł pt. „Farmacja kliniczna – na jakim etapie jesteśmy w Polsce?”. Pragnę zauważyć, ze Polskie Towarzystwo Farmacji Klinicznej zostało wpisane do Rejestru Stowarzyszeń 30.01.2020 r., a zatem czas oficjalnej działalności jest bardzo krótki.

Jednak intensywna w tym zakresie działalność osób z poczuciem misji zawodowej, należących do grupy założycieli Towarzystwa (mgr farm. Kamili Urbańczyk i prof. dr. hab. Edmunda Grześkowiaka – wiceprezesów Zarządu, dr n. farm. Beaty Sienkiewicz-Oleszkiewicz – sekretarza, mgr. farm. Adriana Bryły – skarbnika, prof. dr hab. Anny Jabłeckiej, mgr farm. Olgi Fedorowicz – członków Zarządu, dr hab. Edyty Szałek i mgr farm. Magdaleny Niedzielko – przewodniczącej i członka Komisji Rewizyjnej) rozpoczęła się znacznie wcześniej. Jestem przekonana, że nasza determinacja, zgromadzone dotąd doświadczenie w połączeniu z kompetencjami zagranicznych partnerów, a także osób, które postanowią dołączyć do grona członków Towarzystwa, pozwolą wspólnie osiągnąć zamierzone cele.

Zdaniem Pani Profesor, jakie realne oszczędności jest w stanie przynieść szpitalowi, czy Narodowemu Funduszowi Zdrowia farmaceuta świadczący usługi farmacji klinicznej, w tym opieki farmaceutycznej?

Kompetencje zawodowe farmaceuty pozwalają nie tylko podnieść jakość świadczonej opieki zdrowotnej, ale również ograniczyć jej koszt. Tak jak już wspominałam, to nie tylko praca na oddziałach szpitalnych. W kraju mamy ok. 12 184 aptek ogólnodostępnych i ok. 26 tys. farmaceutów, posiadających kwalifikacje, które w realny sposób umożliwiają włączenie się w proces leczenia, zwłaszcza w sytuacji szybko starzejącego się społeczeństwa oraz zmniejszającej się liczby aktywnych zawodowo lekarzy i pielęgniarek.

Farmaceuci cieszą się zaufaniem społecznym, wiele osób traktuje ich jako główne źródło wiedzy, zwłaszcza o lekach OTC, co jest istotne przy niezadowalającym poziomie wiedzy medycznej obserwowanej wśród mieszkańców naszego kraju oraz niezaspokojonych ich potrzebach zdrowotnych. Wg raportu „Jak wprowadzić w Polsce opiekę farmaceutyczna? Rola i wyzwania współczesnej apteki”, przygotowanego w 2018 r. przez firmę Deloitte, Narodowy Fundusz Zdrowia może zaoszczędzić 468,1 mln zł na wprowadzeniu samej dodatkowo płatnej usługi porady farmaceutycznej. Badania dowodzą, że umiejętne korzystanie z leków OTC w przypadku chorób łatwo diagnozowalnych, zmniejsza koszty działania systemu opieki zdrowotnej nawet do 5% w skali roku.

W jednym z amerykańskich badan, trwającym cztery tygodnie, stwierdzono ze zatrudnienie farmaceuty klinicznego w celu wykonywania przeglądów lekowych stosowanych schematów chemioterapii oraz doradzania pacjentom, pozwoliło zaoszczędzić 282,741 USD w skali roku na jednego farmaceutę, przynosząc korzyść netto 138,441 USD, a jego praca była pozytywnie oceniana przez pacjentów oraz personel. Obserwacje przeprowadzone na oddziale onkologicznym Narodowego Tajwańskiego Szpitala Uniwersyteckiego wykazały, że po włączeniu farmaceuty klinicznego do zespołu terapeutycznego w pełnym wymiarze czasu pracy i w wyniku przeprowadzanych przez niego interwencjach dotyczących m.in. kontroli zleceń dawkowania, interakcji lekowych, drogi podania leków, monitorowania ich stężeń, skróceniu uległ czas hospitalizacji pacjentów, co przełożyło się na wzrost współczynnika zysk-koszt z 0,77 do 3,19.

W następstwie przeglądów lekowych francuskich farmaceutów realizowanych w domach opieki nastąpiło zmniejszenie liczby pacjentów przyjmujących co najmniej jeden potencjalnie nieodpowiedni lek z 30,6% do 6,1%. Średnia oszczędność dla domu opieki wynosiła 232 € na osobę. Działania farmaceutów klinicznych mogą zatem nie tylko zredukować liczbę błędów lekowych, niepożądanych działań leków, ale również wpłynąć na racjonalność gospodarki lekami i poprawić kondycje finansową szpitala.

Farmaceuci w Polsce już od wielu lat maja możliwość wyboru specjalizacji z zakresu farmacji klinicznej w ramach kształcenia podyplomowego na Wydziałach Farmaceutycznych w Poznaniu i Wrocławiu. Czy obserwowane są zmiany w kształceniu przeddyplomowym? Czy w najbliższym czasie studenci farmacji będą mogli również odbywać praktyki z zakresu farmacji klinicznej na oddziałach szpitalnych, a nie tylko w aptekach szpitalnych? Czy czas spędzony na oddziale będzie mógł zostać wliczony na poczet obowiązkowych praktyk studenckich oraz półrocznego stażu?

Stopniowo, choć z oporami, zmieniają się standardy kształcenia na kierunku farmacja. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 26.07.2019 r. w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu lekarza, lekarza dentysty, farmaceuty, pielęgniarki, położnej, diagnosty laboratoryjnego, fizjoterapeuty i ratownika medycznego, w procesie kształcenia farmaceutów zwiększyła się liczba godzin związanych z praktyka zawodowa kosztem przedmiotów podstawowych.
Program jest realizowany w postaci:

1) zajęć lub grup zajęć odpowiadających poszczególnym zagadnieniom z dyscypliny naukowej – nauki farmaceutyczne (np. synteza i technologia środków leczniczych, chemia leków, technologia postaci leku, farmakologia, farmakodynamika, farmakokinetyka);

2) grup zajęć zintegrowanych łączących dwa lub więcej zagadnień z dyscypliny naukowej – nauki farmaceutyczne (np. opieka farmaceutyczna i farmacja społeczna, metody biologii molekularnej i biotechnologia farmaceutyczna) oraz

3) wielodyscyplinarnych grup zajęć poświęconych określonym zagadnieniom (np. projektowanie leków, farmacja kliniczna, farmacja przemysłowa).

Ponadto wprowadzono możliwość odbywania części (w wymiarze nieprzekraczającym 80 godzin) miesięcznej praktyki wakacyjnej po IV roku studiów realizowanej w aptece szpitalnej m.in. w oddziałach szpitalnych. Istotnym jest, że wśród infrastruktury niezbędnej do prowadzenia kształcenia wymienione są także oddziały szpitalne. Nie zmieniły się zapisy dotyczące sześciomiesięcznej praktyki w aptece. Nowe programy kształcenia zawierają zasady praktycznej farmakoterapii specjalistycznej w zakresie medycyny rodzinnej, chorób wewnętrznych, pediatrii i geriatrii.

W zakresie umiejętności absolwenta nabywanych w wyniku realizacji przedmiotów zaliczanych do grupy praktyki farmaceutycznej, w której umieszczono farmacje kliniczna, wymieniono m.in. współprace z lekarzem w zakresie optymalizacji i racjonalizacji terapii w lecznictwie zamkniętym i otwartym, dobór leków bez recepty w stanach chorobowych niewymagających konsultacji lekarskiej, przygotowanie planu monitorowania farmakoterapii z określeniem metod i zasad oceny skuteczności i bezpieczeństwa terapii, indywidualizacje dawkowania leku u pacjenta w warunkach klinicznych, dobór postaci leku dla pacjenta, uwzgledniający zalecenia kliniczne, potrzeby pacjenta i dostępność produktów, jak również wskazywanie właściwego sposobu postepowania z lekiem w czasie jego stosowania przez pacjenta oraz udzielanie informacji o leku.

Wywiad pochodzi z 50. numeru kwartalnika „Farmakoekonomika Szpitalna”